Aparat wymiaru sprawiedliwości wykazuje wyraźny podział na organy wyspecjali-zowane w ściganiu przestępstw i z drugiej strony zajmujące się sprawami cywilnymi. Nie oznacza to oczywiście, że konkretne naruszenie nie może być jednocześnie zakwali-fikowane jako czyn sankcjonowany przez prawo cywilne i przestępstwo zarazem.

Pokrzywdzony bardzo często pokrywa się więc z poszkodowanym. Można wówczas poszukiwać ochrony oddzielnie w postępowaniu karnym i w postępowaniu cywilnym. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie temu, aby po wszczęciu procesu karnego wytoczyć przeciw oskarżonemu powództwo cywilne w celu dochodzenia przed sądem karnym roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa (por. art. 62 KPK). Takie adhezyjne postępowanie cywilne uregulowane jest w sposób szczególny w art. 62-70 KPK, w pozostałym zaś zakresie – odpowiednio przez przepisy KPC (por. art. 70 KPK).

Fundusz Promocji Twórczości to państwowy fundusz celowy, znajdujący się w dyspozycji Ministra Kultury. Zasilany jest on głównie przez opłaty, związane z wykorzystywaniem utworów, do których prawa majątkowe już wygasły (por. art. 40 i art. 112 ustawy oraz rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki, powołane na wstępie pod pozycją 2).

Mimo iż utwoiy, w stosunku do których czas ochrony autorskich praw majątkowych upłynął, mogą być swobodnie wykorzystywane przez zainteresowane ich eksploatacją podmioty, ustawa wprowadza specjalne opłaty z tytułu takiego użytkowania, stanowiące odpowiednik wynagrodzenia za korzystanie z utworu i przeznaczone na popieranie bieżącej, współczesnej twórczości.

Przy ocenie każdej umowy z zakresu prawa autorskiego i praw pokrewnych należy analizować ja dwupłaszczyznowo, pod kątem rodzaju dyspozycji chronionym dobrem (rozporządzającej lub licencyjnej) oraz występowania zamówienia, charakterystycznego dla umów o dzieło.

Warto przy okazji zasygnalizować, iż w praktyce bardzo często niewłaściwie określa się część umów z zakresu prawa autorskiego i praw pokrewnych, posługując się pojęciem zlecenia, które zgodnie z utrwaloną tradycją prawa cywilnego zarezerwowane jest dla kontraktów starannego działania, nie zaś dla transakcji rezultatu, cechujących się powstawaniem nowego dzieła, będącego utworem lub przedmiotem praw pokrewnych.

Przedawnienie roszczeń majątkowych, związanych z cywilnoprawną ochroną praw autorskich i praw pokrewnych, uregulowane jest według zasad ogólnych, przewidzianych w kodeksie cywilnym (por. art. 117 i n. KC). Istotę przedawnienia stanowi upływ czasu. Z praktycznego punktu widzenia najbardziej przydatna jest więc wiedza na temat terminu, po upływie którego ono następuje.

W pierwszej z tych kategorii wynagrodzeń wyróżnić można wynagrodzenia przyznane podmiotom uprawnionym w ramach licencji ustawowych, w tym zwłaszcza licencji przewidzianych w związku z regulacją dozwolonego użytku publicznego (por. art. 24 ust. 1 i 3, art. 25 ust. 2, art. 29 ust. 2 i 3 , art. 30 ust. 2 i art. 33 pkt 3 ustawy).

Wymienianie przy omawianiu obrotu cywilnoprawnego konkretnych „wynagrodzeń przysługujących z mocy ustawy” jest o tyle zasadne, iż również tego rodzaju wynagrodzenia wymagają umownego określenia ich wysokości. Ustawa daje bowiem osobie uprawnionej z tytułu praw autorskich lub praw pokrewnych jedynie samo uprawnienie domagania się wypłaty wynagrodzenia, które powinno wynikać konkretnie z ustaleń poczynionych z osobą ustawowo zobowiązaną do jego wypłaty, oczywiście przy uwzględnieniu indywidualnych okoliczności danego przypadku.

Plagiat, określany w literaturze przedmiotu jako kradzież intelektualna, polegający na przywłaszczaniu sobie cudzego autorstwa albo wprowadzaniu w błąd co do niego (por. art. 115 ust. 1 ustawy), pomijając jego różne postacie (plagiat jawny

– 1 plagiat ukryty), jest uważany za stosunkowo mało istotny z punktu widzenia ochrony utworów i przedmiotów praw pokrewnych, gdyż wymierzony jest on przede wszystkim w pozbawione rynkowego znaczenia prawa osobiste.

Natomiast, podobnie jak przy zwalczaniu naruszeń praw osobistych, sankcje dla winowajcy są kwalifikowane przez fakt jego działania w sposób zawiniony. Nie ma jednak praktycznego znaczenia, czy w danym przypadku mamy do czynienia z winą umyślną, czy też jedynie z lekkomyślnością czy niedbalstwem, czyli nieumyślnym zachowaniem. Jest to dla podmiotu dochodzącego ochrony informacja o tyle istotna, iż udowodnienie umyślnego naruszenia jest zazwyczaj o wiele trudniejsze niż wykazanie, że naruszyciel bezprawnie skorzystał z chronionego dobra w sposób nieumyślny, np. mając możliwość i obowiązek przypuszczania, że eksploatowane przez niego dzieło jest cudzym utworem.

Tak jak roszczenia pierwszej grupy właściwe są dla umów rozporządzających i licencyjnych, niezależnie od tego, czy jednocześnie doszło do zamówienia konkretnego utworu lub artystycznego wykonania, tak z kolei druga grupa roszczeń odnosi się do umów o dzieło, pomijając fakt, czy zawarta jest w nich odpowiednia klauzula rozporządzająca lub licencyjna.

Roszczenia zamawiającego mogą być zgłaszane jeszcze przed przyjęciem przez niego utworu lub artystycznego wykonania, czyli na etapie opracowywania zamówionego dobra, gdyż przyczyną ich powstania są określone wady dzieła lub jego brak. Natomiast roszczenia twórcy lub artysty wykonawcy ujawniają się w późniejszym etapie realizowania umowy, już po dokonanym przez zamawiającego przyjęciu, ponieważ dotyczą w zasadzie warunków rozpowszechniania przez zamawiającego dostarczonego mu dobra.

Zasadniczą kwestią w ramach odpowiedzialności kontraktowej jest zagadnienie roszczeń cywilnoprawnych, związanych z obrotem w zakresie prawa autorskiego i praw pokrewnych, w tym z udzielanymi przez podmioty praw majątkowych licencjami. Roszczenia te dotyczą więc ochrony praw względnych, powstających na skutek zawieranych umów, w przeciwieństwie do roszczeń, omówionych w rozdziale V, które stanowią przejaw ochrony praw bezwzględnych, przysługujących podmiotom uprawnionym z mocy samej ustawy. Roszczenia wynikające z obrotu cywilnoprawnego uregulowane są w ramach Rozdziału 5 ustawy.

Większość wymienionych w Rozdziale 14 ustawy przestępstw wymierzona jest w prawa autorskie i wszystkie prawa pokrewne (por. art. 115 ust. 2 i 3, art. 116 i art. 117 ustawy). Sprawcy przestępstw z art. 115 ust. 1 oraz art. 119 ustawy naruszają prawa twórców i artystów wykonawców. Specyficzny charakter mają natomiast czyny przewidziane w art. 118 ustawy, gdyż wspierają one bezpośrednie naruszenia praw autorskich lub praw pokrewnych, stypizowane w art. 116 i art. 117 ustawy przez pomocnictwo w obrocie bezprawnie wytworzonymi nośnikami chronionych dóbr niematerialnych.

Normatywny zakres piractwa wyznaczają art. 116-118 ustawy. Warunkiem skazania za każde z penalizujących piracki proceder przestępstw jest działanie sprawcy bez uprawnienia albo wbrew jego warunkom.

Piractwo stanowi kwalifikowaną formę naruszenia praw autorskich lub praw po-krewnych. Znamionuje je oprócz cechy bezprawności działanie na dużą skalę, w sposób przemysłowy, na określenie czego używa się pojęcia „fabrykowanie”. W przypadku piractwa chodzi przy tym o naruszenia w postaci bezprawnego wytwarzania kopii poszczególnych utworów, artystycznych wykonań, fonogramów, wideogra- mów, emisji czy wydań. Stanowi ono dla podmiotów uprawnionych zagrożenie tym większe, iż niedozwolone reprodukowanie dzieł chronionych prawem autorskim i prawami pokrewnymi odbywa się w celach handlowych, z czym najczęściej związany jest nielegalny obrót pirackimi reprodukcjami.

Przypadek obowiązkowego pośrednictwa organizacji zbiorowego zarządzania w poborze należnych podmiotom uprawnionym opłat od czystych nośników stanowi wyjątek od reguły. Do istoty działalności tych organizacji należy bowiem zarząd po-wierzonymi im prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi, polegający także na egzekucji należnych reprezentowanym podmiotom wynagrodzeń. Pośrednictwo or-ganizacji zbiorowego zarządzania dotyczy więc nie tylko wynagrodzeń (opłat) statu-owanych ustawowo, ale również przede wszystkim klasycznych wynagrodzeń umownych, o których wysokości i warunkach płatności decydują uzgodnienia stron danego kontraktu, np. konkretnej umowy licencyjnej. Bardzo ważny jest w tym przypadku problem tabel wynagrodzeń za korzystanie z utworów lub artystycznych wykonań, objętych zbiorowym zarządzaniem.

Zakres unormowań administracyjnoprawnych w systemie prawa autorskiego i praw pokrewnych jest bardzo łatwy do wydzielenia. Wyznaczajągo akty wykonawcze do ustawy, wydawane przez Ministra Kultury. Są to mianowicie (biorąc pod uwagę artykułową kolejność delegacji ustawowych):

– 1) rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki z 5.12.1995 r. w sprawie wysokości, szczegółowych zasad pobierania i odprowadzania opłat od czystych nośników i urządzeń służących do utrwalania utworów dla własnego użytku osobistego oraz wskazania organizacji zbiorowego zarządzania właściwych do ich pobierania (Dz.U. z 1996 r. Nr 1, poz. 5),

Mimo drobnych różnic podobnie wygląda natomiast forma, w jakiej umowy roz-porządzające i umowy licencyjne są zawierane. Jest to forma pisemna.

Forma pisemna pod rygorem nieważności właściwa jest dla umów rozporządzających oraz licencyjnych wyłącznych (por. art. 53 i art. 67 ust. 5 ustawy). Zastrzeżenie tej formy przez ustawodawcę z wyraźnym zaznaczeniem skutku jej niezachowania oznacza, iż jeśli strony ogranicząsię do formy ustnej, umowa w ten sposób zawarta będzie z mocy prawa nieważna, a więc zawarte w niej zapisy co do wzajemnych uprawnień i zobowiązań kontrahentów nie będą miały wiążącego charakteru (czyli każda ze stron, z powołaniem się na pominięcie wymogu pisemności, będzie się mogła skutecznie od wykonania tak wadliwie zawartej transakcji uchylić).