Majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne mogą stanowić przedmiot obrotu cywilnoprawnego. Podmioty tych praw umocowane są bowiem do decydowania o ich losie zgodnie ze swoją wolą. Dotyczy to zarówno umów między żyjącymi (istniejącymi) podmiotami, jak i dyspozycji wydawanych na wypadek śmierci, czyli rozporządzeń testamentowych.

Zdziwiony tym stwierdzeniem pan X zdecydował się na dochodzenie swoich roszczeń w oparciu o przepisy ustawy. Po jej przestudiowaniu doszedł do wniosku, iż najwłaściwsze będzie w przedstawionym powyżej stanie faktycznym sięgnięcie po jej art. 57 ust. 1 i 2. Zdaniem pana X, to producent Y ponosi odpowiedzialność za to, iż zamówiona muzyka nie została zgodnie z umową rozpowszechniona, ponieważ producent nie może tłumaczyć się niedostosowaniem określonej kompozycji do koncepcji filmu, jeśli przy zawieraniu umowy nie zgłaszał takich wątpliwości, a jednocześnie nie przeprowadził w odpowiednim czasie weryfikacji propozycji różnych kompozytorów, co pozwoliłoby mu na wybranie do realizacji muzyki najodpowiedniejszej.

Natomiast co do przepadku urządzeń je produkujących ustawa przewiduje wyraźne odmienności. W procesie cywilnym orzeczenie przepadku może dotyczyć tylko tych spośród powyższych urządzeń, które stanowią własność sprawcy, choć domniemywa się, iż należą one do naruszającego prawa autorskie lub prawa pokrewne.

Inaczej kwestia ta przedstawia się w procesie karnym, gdzie przepadek tego typu przedmiotów może być przesądzony, mimo iż nie są one własnością przestępcy. W sprawach karnych ich przepadek następuje przy tym zawsze na rzecz Skarbu Państwa, podczas gdy sąd cywilny może orzec przyznanie poszkodowanemu, na jego wniosek, uznanych za należące do sprawcy przedmiotów na poczet zasądzonego odszkodowania.

Z tokiem postępowania wiążą się poza wpłacanym na samym wstępie wpisem dalsze wydatki. Należą do nich także wynagrodzenia biegłych i pełnomocników, koszty dokonywania ogłoszeń itp. Poza tym pamiętać trzeba, że po uzyskaniu pozytywnego orzeczenia sądu konieczne jest najczęściej postępowanie egzekucyjne, które niesie za sobą kolejne wydatki, począwszy od składanych w tym postępowaniu wniosków, z wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu na czele, a na opłatach za czynności komornicze skończywszy.

Okazuje się więc, że uszczegóławianie i doprecyzowywanie umów leży przede wszystkim w interesie nabywców praw majątkowych i licencjobiorców, którzy nie wykazując odpowiedniej aktywności skazują się na mniej dla nich korzystne rozwiązania ustawowe, znajdujące wówczas zastosowanie.

Domniemania zawarte w ustawie (por. też uwagi odnośnie do klasyfikacji umów w pkt 2. niniejszego rozdziału), jak większość domniemań, są obalalne, tzn. że kontrahenci mogą wykazać, iż ich zgodny zamiar obejmował odmienne potraktowanie umowy, co naturalnie znajdzie łatwe zastosowanie, jeśli dana umowa realizowana jest bezkonfliktowo.

Zestawiając dwa podstawowe rodzaje dyspozycji cywilnoprawnych w zakresie prawa autorskiego i praw pokrewnych, tzn. umowy i rozporządzenia testamentowe, podkreślić trzeba, że w odróżnieniu od umów, testamenty są czynnościami prawnymi jednostronnymi. Testament jest więc skuteczny przy prawidłowym złożeniu oświadczenia woli przez jedną osobę, czyli odnośnie do majątkowych praw autorskich i majątkowych praw pokrewnych przez uprawnionego z tytułu tych praw spadkodawcę. Umowy wymagają zaś dla swej skuteczności zgodnych oświadczeń woli obu stron kontraktu. Dotyczy to także darowizn, czyli umów nieodpłatnych.

W stosunku do ogólnej regulacji kodeksowej dziedziczenia, następującego z mocy prawa, ustawa przewiduje jeden wyjątek. Jest nim uprzywilejowanie pozostałych przy życiu współtwórców utworu współautorskiego oraz współwykonaw- ców artystycznych wykonań, którzy dziedziczą część majątkowych praw autorskich (wykonawczych), przysługujących zmarłemu współtwórcy (współwykonawcy) w sytuacji, gdy nie posiada on innych spadkobierców ustawowych (przy braku takiego wyłączenia, zgodnie z zasadą ogólną, odpowiednie prawa do utworu lub artystycznego wykonania musiałyby przypaść Skarbowi Państwa – por. art. 42 i 92 ustawy w zw. z art. 935 § 3 KC).

Najlepszym przykładem praktycznych sytuacji, w których dochodzi do zawierania tego typu po-rozumień, są stosunki umowne. W umowach o dzieło, jakie towarzyszą zamawianiu utworów, strony powinny wyraźnie postanowić, iż przedmiotem zamówienia jest właśnie dobro niematerialne, podle-gające ochronie prawa autorskiego.

Rozliczając się z wykonania umowy kontrahenci dokonują weryfikacji prawidłowości przedmiotu zamówienia. Zamawiający ma prawo odmówić przyjęcia umówionego dzieła, jeśli zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami nie posiada ono jego zdaniem twórczego charakteru. Z kolei plącąc za wykonane i dostarczone mu dzieło zamawiający potwierdza, że nie zgłasza do niego żadnych zastrzeżeń, także odnośnie do jego wymaganego umową, twórczego charakteru.

Umowy o dzieło z zakresu prawa autorskiego i praw pokrewnych powinny jednak zawierać wyraźne postanowienie w przedmiocie licencji lub rozporządzenia (np. w formie odpowiedniej klauzuli), ponieważ w przeciwnym razie treścią ich będzie jedynie np. stworzenie utworu czy też jego wykonanie, a więc nie będzie można w takiej sytuacji mówić o nastąpieniu obrotu cywilnoprawnego w zakresie prawa autorskiego i praw pokrewnych (uprawnienia płynące z wyłącznego dysponowania utworem lub przedmiotem praw pokrewnych pozostaną nieuszczuplone po stronie podmiotu przyjmującego zamówienie).

Należy również wspomnieć, iż normującą dotychczas działalność gospodarczą regulację (por. ustawę z 23.12.1988 r. o działalności gospodarczej -Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm.) zastąpiła nowa ustawa-Prawo działalności gospodarczej, dostosowana do standardów unijnych i wymogów liberalizacji aktywności wolnorynkowej.

„Sprzedaż” praw autorskich i praw pokrewnych, czyli handel nimi, stanowi realizację władztwa podmiotu wyłącznie uprawnionego nad przysługującym mu dobrem, którego może się ostatecznie wyzbyć, podobnie jak jest w przypadku posiadanych na własność rzeczy. „Sprzedaż” taka nie może być jednak zasadniczo uznana za działalność gospodarczą. Działalność ta musi być bowiem prowadzona przez przedsiębiorcę, co oznacza wymóg funkcjonowania przez zbywcę w prawnie przepisanej formie, np. jednoosobowego przedsiębiorstwa zgłoszonego do gminnej ewidencji działalności gospodarczej, spółki kapitałowej itp. Twórca czy artysta wykonawca, który zbywa swoje prawa majątkowe do konkretnego utworu lub odpowiednio artystycznego wykonania nie staje się przez sam ten fakt przedsiębiorcą, mimo że przeprowadzona przez niego transakcja przynosi mu określone korzyści majątkowe.

We współczesnym świecie problemem na międzynarodową skalę staje się piractwo, będące jednym z podstawowych przejawów masowego naruszania przepisów regulujących sferę własności intelektualnej. Zjawisko piractwa wykazuje tendencję wzrostową, także w Polsce, co wypływa m. in. z bardzo szybko postępującego rozwoju nowoczesnych technologii zwielokrotniania utworów i artystycznych wykonań oraz coraz łatwiejszego ich stosowania.

Umowy te, zgodnie z podziałem praw majątkowych na prawo do rozporządzania dobrem niematerialnym oraz prawo do korzystania z niego na określonych polach eks-ploatacji, klasyfikowane sąjako umowy rozporządzające albo umowy licencyjne.

Skutkiem umów rozporządzających jest przeniesienie prawa w określonym zakresie na inny podmiot. Umowy licencyjne praw wyłącznych nie przenoszą, a jedynie ograniczają monopol wyłącznie uprawnionego na korzystanie z przysługującego mu dobra niematerialnego.

Oczywiście, od werdyktu tego można się odwołać w normalnym toku instancji, wykorzystując środki zaskarżenia w postaci apelacji i kasacji. W każdym bądź razie dopiero po uprawomocnieniu się wyroku ustalającego, potwierdzającego wyłączne prawa powoda, dysponuje on dokumentem, przy pomocy którego może z łatwością zbijać zarzuty osób, podważających jego wkład w powstanie danego dzieła (z wyjątkiem sytuacji, gdy prawomocny wyrok zostanie podważony w tiybie wznowienia postępowania, co może doprowadzić do jego uchylenia).

Inny problem powstaje wówczas, jeśli pozwany nie tyle podważa autorstwo powoda, co przeczy samemu istnieniu utworu (odpowiedniego przedmiotu praw pokrewnych), a więc tym samym istnieniu praw autorskich (pokrewnych), w związku z czym jego zdaniem do naruszenia ich siłą rzeczy dojść nie mogło. Ogólne w większości przypadków uregulowania ustawy nie dają bowiem szczegółowych wyjaśnień, które rozwiewałyby problemy wynikające z każdej wątpliwej sytuacji faktycznej. Dotyczy to w pierwszej kolejności tych dzieł, które nie zostały expressis verbis przez ustawodawcę z nazwy powołane, co może budzić zastrzeżenia, czy zasadne jest kwalifikowanie ich jako utworów lub przedmiotów praw pokrewnych.