Wyrok tej samej instancji

Udział w wydaniu wyroku tej samej instancji lub instancji wyższej nie stanowi przyczyny wyłączenia (natomiast wchodzi w grę wydanie orzeczenia na podstawie art. 383 k.p.c.). Ponadto sędzia, który brał udział w sporządzeniu ugody, jest wyłączony w sprawie, w której przesłanką żądania pozwu jest zarzut nieważności tej ugody lub zarzut wad oświadczenia woli.

W postępowaniu o wznowienie postępowania wyłączony jest z mocy ustawy od orzekania sędzia, którego udziału lub zachowania się w poprzednim postępowaniu dotyczy skarga (art. 413 k.p.c.). Chodzi tu o sędziego podlegającego wyłączeniu z mocy ustawy albo którego zachowanie się, pociągające za sobą pozbawienie strony możności działania wskutek naruszenia przepisów prawa lub przez popełnienie przestępstwa, uzasadnia wznowienie postępowania (art. 401 pkt 1 i 2, art. 402 § 1 pkt 2 k.p.c.). Sędzia ten nie może brać udziału nawet we wstępnym badaniu skargi o wznowienie postępowania. Także sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego skargą o wznowienie, nie może orzekać co do tej skargi.

Niezależnie od przyczyn wyżej wymienionych, sędzia podlega wyłączeniu na własne żądanie lub na wniosek strony, jeżeli między nim a jedną ze stron lub jej przedstawicielem zachodzi stosunek osobisty tego rodzaju, że mógłby wywołać wątpliwości co do jego bezstronności (art. 49 k.p.c.). Kodeks nie wymienia szczegółowo przyczyn wyłączenia, zasadność ich bowiem zależy od konkretnego układu okoliczności faktycznych w poszczególnych przypadkach. Trzeba natomiast odróżnić od stosunku prawnego (o którym była mowa) „stosunek osobisty”, przez który rozumie się zarówno przychylne, jak i nieprzychylne ustosunkowanie się sędziego do jednej ze stron (w toku sprawy bądź jeszcze przed jej wszczęciem), mogące mieć wpływ na jego zachowanie się.

Przy ocenie stosunku osobistego w każdym konkretnym wypadku, należy kierować się – wobec braku wyraźnych wskazówek ustawowych – zasadami doświadczenia życiowego. Na przykład zależność służbowa między prezesem sądu a sędziami z istoty swej nie jest stosunkiem osobistym tego rodzaju, że mógłby wywołać wątpliwości co do bezstronności sędziów rozpoznających sprawę, w której przedstawicielem Skarbu Państwa, będącego stroną, jest prezes tego sądu z kolei okoliczność, że powód jest sędzią w składzie rozpoznającym sprawę w pierwszej instancji wprawdzie nie stwarza sama przez się podstawy do wyłączenia wszystkich sędziów tego sądu, jednakże może przemawiać ze względów celowości oraz dobra wymiaru sprawiedliwości za przekazaniem sprawy w toku instancji innemu sądowi (art. 388 § 1 k.p.c.). Nie uzasadnia ponadto wniosku strony o włączenie sędziego stwierdzenie, że prowadzi on proces z uchybieniem przepisom proceduralnym, ta bowiem okoliczność, jako jedna z podstaw rewizyjnych, podlega kontroli w toku instancji.

Wniosek o wyłączenie sędziego strona (także każdy współuczestnik postępowania, a więc np. interwenient uboczny oraz prokurator biorący udział w sprawie) zgłasza na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa się toczy, w terminie prekluzyjnym do chwili przystąpienia jej do pierwszej rozprawy. Zgłaszający wniosek powinien uprawdopodobnić przyczyny wyłączenia, gdy natomiast przystąpi już do sprawy, powinien uprawdopodobnić nadto, że przyczyna wyłączenia dopiero później powstała lub stała się mu znana (art. 50 § 1 i 2 k.p.c.). Wskazanie przyczyny wyłączenia zakłada znajomość osoby sędziego oraz znajomość okoliczności faktycznych uzasadniających wątpliwości co do jego bezstronności. Dopuszczalne jest przy tym cofnięcie wniosku o wyłączenie.