Badanie właściwości i przekazanie sprawy

W procesie, do chwili doręczenia pozwanemu pozwu, sąd powinien z urzędu wziąć pod uwagę wszystkie podstawy swej niewłaściwości, a więc zarówno tzw. niewłaściwość nieusuwalną (obejmującą wypadki, w których umowa prorogacyjna jest niedopuszczalna), jak i tzw. niewłaściwość usuwa Iną (obejmującą wypadki, w których sąd mógłby być właściwy w danej sprawie na podstawie wymienionej umowy). W każdym stanie sprawy sąd z urzędu bierze pod rozwagę niewłaściwość nieusuwalną, natomiast niewłaściwość usuwalną tylko na zarzut pozwanego zgłoszony i należycie uzasadniony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy (art. 200 § 1, art. 202 k.p.c.). Dotyczy to jednak bezpośrednio tylko postępowania przed sądem pierwszej instancji, ponieważ w postępowaniu odwoławczym ma zastosowanie szczególne uregulowanie (art. 381, 393 § 2 k.p.c.), które występuje także w postępowaniu ze skargi o wznowienie postępowania (art. 412 § 2 k.p.c.).

„Wdanie się w spór” może nastąpić już w odpowiedzi na pozew, a jeśli nie została ona wniesiona, następuje to na pierwszej rozprawie lub też dopiero np. w sprzeciwie od wyroku zaocznego. Termin prekluzyjny do zgłoszenia tych zarzutów biegnie dla pozwanego od chwili doręczenia mu pozwu, w której następuje zawiśnięcie sporu i od której występuje on w procesie, bez względu na to, kiedy dowiedział się on o przyczynie niewłaściwości (np. dopiero na rozprawie podczas tzw. informacyjnego przesłuchania powoda co do jego rzeczywistego miejsca zamieszkania). Termin ten, ze względu na jego prekluzyjny charakter, nie może być przedłużony przez sąd lub przewodniczącego, a jego uchybienie powoduje, że czynność procesowa jest bezskuteczna z mocy samego prawa i nie może zostać przez sąd uwzględniona.

Dla umożliwienia sądowi zbadania właściwości, zwłaszcza czy nie istnieje niewłaściwość nieusuwalna, powód obowiązany jest przytoczyć w pozwie okoliczności uzasadniające właściwość sądu, gdy podstawy właściwości nie wynikają z samej treści pozwu. Jest to potrzebne także w tym celu, aby sąd nie uznał się błędnie za niewłaściwy i nie przekazał sprawy innemu sądowi.

Przy badaniu właściwości sądu pamiętać trzeba o zasadzie ciągłości każdego rodzaju właściwości, według której sąd właściwy w chwili wniesienia pozwu pozostaje właściwy aż do ukończenia postępowania, choćby podstawy właściwości zmieniły się w toku sprawy. Trzeba też pamiętać, że sąd nie może uznać, iż jest niewłaściwy, jeżeli w toku postępowania stał się właściwy (art. 15 k.p.c.). Sąd nie traci swej właściwości rzeczowej, którą miał w chwili wniesienia pozwu np. wskutek podniesienia lub obniżenia wartości przedmiotu sporu. Sąd zaś, który w chwili wniesienia pozwu był niewłaściwy miejscowo, może uzyskać tę właściwość np. wskutek zmiany siedziby pozwanego.

Do wyłączenia omawianej tu zasady trwałości powiązania sprawy z sądem właściwym może dojść wskutek przedmiotowej zmiany powództwa w sądzie rejonowym, mającej wpływ na jego właściwość rzeczową (art. 193 § 2 k.p.c.), lub wskutek podmiotowego przekształcenia procesu (gdy np. w sądzie rejonowym wskutek wstąpienia do sprawy Skarbu Pań-